Er leikskólinn laus úr öndunarvélinni?

Kristín Dýrfjörð skrifar 3. júní 2025

Árið 2019 birtist eftir mig grein sem fjallaði um starfsskilyrði leikskólakennara á Íslandi, hún byggði á könnun sem ég framkvæmdi árið 2017 og fjallaði um á opnum fundi í kjölfarið. Ég hef á tilfinningunni að þessi skrif mín hafi ekki vakið mikla athygli á þeim tíma, hvorki meðal starfsfólks né stjórnenda. En þessum árum seinna finnst mér forvitnilegt að rifja hana upp og spyrja: Hefur eitthvað raunverulega breyst?

Greinin bar heitið „Preschool teachers working conditions in Iceland – crisis in the making“ og byggði á eigin spurningakönnun meðal leikskólafólks ásamt greiningu á opinberum gögnum og skýrslum. Margt í niðurstöðunum minnir óþægilega mikið á umræðuna í dag annað hefur verið lagað (og um það hef ég reyndar líka skrifað grein), en fyrri greinin fjallaði meðal annars um manneklu, hljóðvist, álag, skort á undirbúningstíma, og ekki síst tilfinningu um að fagleg þekking leikskólakennara sé ekki metin að verðleikum.

Hér að neðan birti ég stiklur úr greininni í aðgengilegri mynd. Mig langar að biðja ykkur sem lesið að staldra við og spyrja ykkur: Hvað hefur breyst árið 2025?

Leikskólakennarar á Íslandi: Starfsskilyrði í kreppuástandi

Bakgrunnur rannsóknar: Áhrif efnahagshruns og ábyrgð sveitarfélaga

Eftir hrun 2008 lentu sveitarfélög í verulegum fjárhagserfiðleikum sem leiddu til niðurskurðar í leikskólum. Leikskólar voru sameinaðir til að spara í stjórnun, störfum fækkað og leikskólastigið fékk minni athygli og fjárveitingar en grunnskólastigið.

Vaxandi kreppa þvert á efnahagslegan vöxt

Þrátt fyrir batnandi efnahag og mikla atvinnuþátttöku beggja kynja hefur staða leikskólanna versnað. Á hverju hausti eru fréttir um alvarlega manneklu, háa starfsmannaveltu og skerðingu á þjónustu við börn og foreldra. Sumir leikskólar neyðast til að loka deildum eða stytta viðverutíma barna.

OECD skýrsla sem vakti viðbrögð

Í skýrslu OECD *Starting Strong V* (2017) kom fram að íslenskir leikskólakennarar hafa með lengsta kennslu- og samverutíma innan OECD og lengsta skólaárið, en laun þeirra eru lág í samanburði þar sem leiðrétt er fyrir kaupmætti. Þessi niðurstaða vakti upp óánægju og staðfesti tilfinningu margra kennara um óásættanlegar aðstæður.

Niðurstöður könnunar – raddir kennara

Í kjölfar umræðunnar framkvæmdi höfundur könnun með þátttöku 329 leikskólastarfsmanna, þar af 80% leikskólakennarar. Þeir voru beðnir um að nefna helstu hindranir í starfi sínu.

Niðurstöðurnar eru hér dregnar saman í fimm meginflokka:
– Of mörg börn í of litlu rými
– Hávaði og óviðunandi hljóðvist
– Skortur á undirbúningstíma og faglegu rými
– Mikil starfsmannavelta og skortur á fagmenntuðum
– Skortur á virðingu og viðurkenningu fyrir fagstéttinni

Börn, rými og hávaði

Yfir helmingur svarenda benti á að fjöldi barna í þröngum rýmum væri stærsta áhyggjuefnið. Hávaði var einnig ítrekaður, og lýst sem óbærilegum fyrir bæði börn og kennara. Hann hefur áhrif á heilsu starfsfólks og skerðir möguleika barna til að læra mál og þróa samskipti. Bent var á að Umboðsmaður barna hefur kallað eftir skýrari reglum um hljóðvist og rýmismörk í leikskólum.

Langir dvalartímar barna

Börn dvelja að jafnaði yfir 8 klukkustundir á dag í leikskóla, oft lengur en starfsfólkið sjálft. Þetta hefur áhrif á orku og velferð barnanna. Samhliða auknum viðverutíma hefur rými á hvert barn minnkað og aðgengi að ró og sköpunarvinnu orðið takmarkaðra.

Undirbúningstími og vinnuaðstaða

Skortur á undirbúningstíma var ítrekað nefndur sem ógn við fagmennsku. Þegar starfsmannavandi skapast, fellur undirbúningstíminn oft niður. Kennarar þurfa að vinna heima, með tilheyrandi sektarkennd og álagi. Vinnuaðstaða er víða ófullnægjandi: gamall tölvubúnaður, hæg nettenging, ónóg rými og stöðug truflun. Þetta dregur úr faglegu sjálfstæði og eykur áhættu á kulnun í starfi.

Starfsmannavelta og skortur á fagmenntuðu fólki

Starfsmannavelta er sérlega há meðal aðstoðarfólks (yfir 30%) en einnig meðal fólks með aðra háskólagráðu. Leikskólakennarar eru líklegri til að vera áfram í starfi, en upplifa mikla ábyrgð vegna þess hve margir ófaglærðir starfa með þeim. Þeir lýsa jafnframt yfirþyrmandi álagi vegna þess að þeir þurfa að kenna nýjum starfsmönnum grunnatriði starfsins aftur og aftur. Komast ekki upp úr farinu.

Skortur á virðingu og faglegri viðurkenningu

Kennarar lýsa því að þeir upplifi skort á virðingu fyrir sérfræðikunnáttu sinni. Það birtist í viðhorfum stjórnenda, almennings og jafnvel í ráðningum ómenntaðs starfsfólks án nægilegs stuðnings. Tilhneiging til „akademíseringar“ leikskólans, án þess að styðja við leikinn sem námsleið, er einnig uppspretta gremju.

Leikskólakerfi í öndunarvél

Greinin dregur upp mynd af kerfi sem stendur á brauðfótum. Starfsskilyrði leikskólakennara eru óviðunandi og hafa áhrif á bæði gæði menntunar og velferð barna. Lausnin felst ekki í því að fjölga starfsfólki heldur í því að halda í og styðja við þá sem þegar eru í starfi – fagfólk sem er undir stöðugu álagi.

Til að snúa þróuninni við þurfa stjórnvöld að grípa til kerfisbundinna umbóta:
– Endurskoða fjölda barna á kennara
– Skapa rými og hljóðvist sem styður við leik og lærdóm
– Tryggja tíma og aðstöðu til undirbúnings
– Auka virðingu og sýnileika fagstéttarinnar

Leikskóli framtíðar þarf að byggja á fagmennsku, trausti og umhverfi sem styður við bæði starfsfólk og börn – ekki neyðarástandi sem varir ár eftir ár.

Hér er heimildin og þeir sem hafa áhuga á að lesa greinina sjálfa geta sent mér post á dyr@unak.is

Dýrfjörð, K. (2019). Preschool teachers’ working conditions in Iceland: Crisis in the making. In Phillipson, S. and Garvis, S. (eds), Teachers’ and Families’ Perspectives in Early Childhood Education and Care. Early Childhood Education in the 21st Century (pp 110-122). Routledge.

og hér er nýrri grein:

Dýrfjörð, K. (2024). The preschool teachers’ union in Iceland: a critical analysis of influence and challenges. Early Years, 44(5), 1046–1061. https://doi.org/10.1080/09575146.2024.2420214

og svona til að geta þess ef einhvern lagar að kynna sér þá hef ég verið höfundur eða meðhöfundur í eftirfarandi greinum um stjórnun leikskóla og stefnumótun leikskólastarfs undanfarin ár.

Dýrfjörð, K. (2025). The hegemony of a literacy programme for preschool children in Iceland: How and why Lubbi became Iceland’s favourite. Cogent, 12(1). https://doi.org/10.1080/2331186X.2025.2457578.

Dýrfjörð, K. (2024). The preschool teachers’ union in Iceland: a critical analysis of influence and challenges. Early Years, 44(5), 1046–1061. https://doi.org/10.1080/09575146.2024.2420214

Dýrfjörð, K., Magnúsdóttir, B. R., & Bjarnadóttir, V. S. (2024). Principals’ financial and pedagogical challenges when choosing programs and educational materials: The scope of the private education industry for preschools. Education Inquiry, 1–16. doi:10.1080/20004508.2023.2291887

Dýrfjörð, K & Harðardóttir, G.A. (2022). Children’s participation in parent meetings in light of the history of preschool policy documents in Iceland. In Garvis, S., Phillipson, S.t, Harju-Luukkainen, H. and Sadownik A.R. (Eds). Parental Engagement and Early Childhood Education Around the World. Routledge.

Dýrfjörð, K. & Hreiðarsdóttir, A.E. (2022). Preschool staff perceptions of leader capabilities during COVID-19 early stage in Iceland. Journal of Childhood, Education & Society, 3(1), 74 – 85. DOI: 10.37291/2717638x.202231160

Dýrfjörð, K. & Hreiðarsdóttir A.E. (2020). Keeping preschools open during COVID-19: The employees’ perspective. Sodobna PEDAGOGIKA – Journal of Contemporary Educational Studies, (4).

Dýrfjörð, K. (2019). Preschool teachers’ working conditions in Iceland: Crisis in the making. In Phillipson, S. and Garvis, S. (eds), Teachers’ and Families’ Perspectives in Early Childhood Education and Care. Early Childhood Education in the 21st Century (pp 110-122). Routledge.

Dýrfjörð, K., and Magnúsdóttir, B. R. (2016). Educational marketisation of the Icelandic early childhood education. Research in Comparative and International Education, 11(1), 80–97. doi:10.1177/1745499916631062

Tags: Leikskólastarf, Rannsóknir